کم‌خونی در پاییز؛ کدام آزمایش‌ها به تشخیص کمک می‌کنند؟

کم‌خونی یا آنمی یکی از شایع‌ترین اختلالات پزشکی در سراسر جهان است که به‌معنای کاهش مقدار هموگلوبین، تعداد گلبول‌های قرمز یا ظرفیت حمل اکسیژن خون می‌باشد. سازمان بهداشت جهانی (WHO) کم‌خونی را یک چالش کلیدی سلامت عمومی معرفی کرده و تخمین می‌زند بیش از ۲۵٪ جمعیت جهان تحت تأثیر این اختلال باشند. اگرچه کم‌خونی در هر فصلی ممکن است رخ دهد، اما پاییز به دلیل مجموعه‌ای از تغییرات محیطی، تغذیه‌ای، هورمونی و ایمنی، زمان تشدید یا بروز تازه بسیاری از موارد کم‌خونی است.

نکته کلیدی این است که علائم کم‌خونی نظیر خستگی، خواب‌آلودگی، سرگیجه، بی‌حوصلگی، ریزش مو، کاهش تمرکز، رنگ‌پریدگی یا تپش قلب، علائمی غیر اختصاصی هستند و ممکن است با افسردگی فصلی، کم‌خوابی، افت ویتامین D یا ضعف سیستم ایمنی اشتباه گرفته شوند. اینجاست که آزمایش‌های تشخیصی دقیق اهمیت حیاتی پیدا می‌کنند. در این مقاله به‌صورت جامع بررسی می‌کنیم که کدام تست‌ها برای تشخیص دقیق کم‌خونی ضروری هستند، چه اطلاعاتی می‌دهند، و چگونه می‌توان از آن‌ها برای افتراق انواع مختلف کم‌خونی استفاده کرد.

چرا پاییز یک فصل حساس برای کم‌خونی محسوب می‌شود؟

بدن انسان با تغییر فصول دچار تغییراتی در سطح هورمون‌ها، الگوی خواب، متابولیسم، سیستم ایمنی و حتی رفتار غذایی می‌شود. کاهش تابش خورشید باعث افت سطح ویتامین D می‌شود و مطالعات نشان داده‌اند که کمبود ویتامین D با افزایش ریسک کم‌خونی به‌ویژه در کودکان و گروه‌های آسیب‌پذیر همراه است. ویتامین D علاوه بر نقش استخوانی، در روند هماتوپوئز (خون‌سازی) مغز استخوان نیز تأثیرگذار است و کمبود آن می‌تواند عملکرد طبیعی این فرآیند را مختل کند.

در پاییز معمولاً مصرف میوه‌های تازه کاهش یافته و غذاهای پرکربوهیدرات و کم‌فیبر بیشتر مصرف می‌شوند. کمبود ویتامین C در رژیم، جذب آهن غیرهِم (که منبع اصلی آهن در رژیم‌های غیرگوشتی است) را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد. از سوی دیگر، شیوع بالای عفونت‌های تنفسی و ویروسی منجر به تولید سیتوکین‌های التهابی مانند IL-6 می‌شود که باعث افزایش هپسیدین می‌گردد؛ هورمونی که جذب آهن از روده و آزادسازی آن از ذخایر بدن را مهار می‌کند. در نتیجه، سطح آهن عملکردی کاهش یافته و کم‌خونی التهابی را ایجاد می‌کند، حتی در شرایطی که ذخایر بدن کافی باشند.

همچنین با کوتاه‌شدن روزها، اختلالات خواب شیوع بیشتری پیدا می‌کنند و مطالعات نشان داده‌اند کیفیت پایین خواب می‌تواند با کاهش اریتروپویتین (هورمون محرک تولید RBC) و افزایش التهاب، زمینه کم‌خونی را تشدید کند.

نشانه‌ها و الگوهای بالینی کم‌خونی در پاییز

علائم کم‌خونی می‌توانند بسیار گسترده و گاهی گمراه‌کننده باشند. شایع‌ترین شکایات بیماران در پاییز شامل خستگی مقاوم به استراحت، کاهش تمرکز (که گاهی به‌اشتباه ADHD بزرگسالان تلقی می‌شود)، سردی مداوم دست‌وپا، تپش قلب هنگام فعالیت سبک، تنگی نفس غیرطبیعی، رنگ‌پریدگی، سردردهای مکرر، شکنندگی ناخن‌ها، ریزش غیرطبیعی مو و در موارد کمبود B12 یا فولات، گزگز و سوزش اندام‌ها است. از آن‌جا که بسیاری از این علائم با خستگی فصلی یا افسردگی پاییزی همپوشانی دارند، تشخیص بالینی به‌تنهایی قابل اتکا نیست و بررسی آزمایشگاهی ضروری است.

انواع کم‌خونی که در پاییز شایع‌تر یا تشدید می‌شوند

شایع‌ترین نوع، کم‌خونی فقر آهن است که معمولاً به دلیل کاهش جذب آهن (به‌واسطه کاهش ویتامین C یا افزایش هپسیدین)، خونریزی‌های پنهان گوارشی، یا افزایش نیاز بدن رخ می‌دهد. نوع بعدی، کم‌خونی ناشی از التهاب است که در بسیاری از عفونت‌های فصلی، بیماری‌های خودایمنی یا شرایط التهابی دیده می‌شود. نکته مهم این است که در این نوع، برخلاف فقر آهن، ذخایر آهن می‌توانند طبیعی یا حتی بالا باشند اما آهن قابلیت استفاده مؤثر برای خون‌سازی را ندارد. کم‌خونی مگالوبلاستیک نیز که ناشی از کمبود ویتامین B12 یا فولات است، در افرادی که تغذیه یکنواخت، رژیم گیاهخواری بدون مکمل یا مشکلات گوارشی دارند بیشتر دیده می‌شود. نوع کمتر شایع اما مهم، کم‌خونی ناشی از بیماری‌های کلیوی است که در آن کاهش تولید اریتروپویتین منجر به کاهش تولید گلبول قرمز می‌شود.

آزمایش‌های کلیدی برای تشخیص کم‌خونی و تفسیر آن‌ها

اولین و مهم‌ترین گام آزمایشگاهی، CBC  است. این آزمایش اطلاعات پایه‌ای درباره تعداد گلبول‌های قرمز، هموگلوبین، هماتوکریت و شاخص‌های مورفولوژیک سلول را فراهم می‌کند. کاهش هموگلوبین، نقطه آغاز تشخیص کم‌خونی است. اما تحلیل MCV، MCH، MCHC و RDW به پزشک کمک می‌کند تا کم‌خونی را بهتر دسته‌بندی کند. MCV میانگین حجم گلبول‌های قرمز را نشان می‌دهد و در افتراق کم‌خونی‌ها بسیار راهگشا است. زمانی که MCV کاهش یافته باشد، معمولاً کم‌خونی‌های میکروسیتیک مانند فقر آهن یا تالاسمی مدنظر قرار می‌گیرند، در حالی که MCV بالا می‌تواند نشان‌دهنده کمبود ویتامین B12 یا فولات باشد. اگر MCV  در محدوده طبیعی باشد ولی هموگلوبین کاهش داشته باشد، احتمال کم‌خونی‌های مزمن، التهابی یا ناشی از بیماری‌های سیستمیک مطرح است. همچنین RDW که بیانگر میزان تنوع اندازه گلبول‌های قرمز است، می‌تواند نشان دهد که تولید RBC ناهمگن است، حالتی که به‌ویژه در فقر آهن و کمبود ویتامین‌ها شایع دیده می‌شود.

گام بعدی، اندازه‌گیری فریتین است. فریتین مهم‌ترین شاخص ذخایر آهن بدن است و پایین بودن آن تقریباً مترادف با فقر آهن است. بااین‌حال، فریتین یک پروتئین فاز حاد (Acute phase reactant) نیز هست، یعنی در شرایط التهاب، عفونت، بیماری‌های کبدی و استرس فیزیکی ممکن است به‌طور کاذب افزایش یابد. از همین رو، اگر فردی علائم کم‌خونی داشته باشد اما فریتین او طبیعی یا بالا گزارش شود، نباید به‌سادگی فقر آهن رد شود، بلکه باید با مارکرهای التهابی مانند CRP و ESR بررسی تکمیلی انجام گیرد.

آهن سرم، TIBC و درصد اشباع ترانسفرین سه شاخص مرتبط با وضعیت آهن در بدن هستند. کاهش آهن سرم می‌تواند در فقر آهن، کم‌خونی التهابی یا مصرف اخیر آهن دیده شود، بنابراین به‌تنهایی تشخیصی نیست. TIBC که بیانگر ظرفیت اتصال آهن به ترانسفرین است، معمولاً در فقر آهن افزایش پیدا می‌کند زیرا بدن در تلاش است ظرفیت حمل آهن را افزایش دهد. در مقابل، در کم‌خونی ناشی از التهاب، TIBC  کاهش یا حالت نرمال و یا پایین دارد، زیرا التهاب موجب کاهش تولید پروتئین‌های ناقل از جمله ترانسفرین می‌شود. درصد اشباع ترانسفرین نیز که درصد اشباع ترانسفرین توسط آهن را نشان می‌دهد، در فقر آهن و کم‌خونی التهابی کاهش می‌یابد، اما افت آن در فقر آهن شدیدتر است.

برای افتراق کم‌خونی‌های ماکروسیتیک، اندازه‌گیری ویتامین B12 و فولات ضروری است. کمبود B12 علاوه بر کم‌خونی، با علائم نورولوژیک مانند پارستزی، بی‌حسی اندام‌ها، اختلال حافظه، افسردگی و حتی آتاکسی همراه است، در حالی که کمبود فولات بیشتر آثار خونی دارد و کمتر علائم عصبی ایجاد می‌کند. لازم به ذکر است که در برخی بیماران، سطح سرمی B12 ممکن است کاذب ‌طبیعی باشد، بنابراین در موارد مشکوک اندازه‌گیری متیل‌مالونیک‌اسید و هموسیستئین کمک‌کننده است، چراکه این دو در کمبود B12 افزایش می‌یابند ولی در کمبود فولات فقط هوموسیستئین بالا می‌رود.

درصد شمارش رتیکولوسیت (Reticulocyte count) شاخص فعالیت مغز استخوان است و نشان می‌دهد بدن در پاسخ به کم‌خونی تا چه حد تولید RBC را افزایش داده است. رتیکولوسیت بالا نشان‌دهنده پاسخ مناسب مغز استخوان است و در شرایطی مانند خونریزی یا کم‌خونی‌های همولیتیک دیده می‌شود. در مقابل، رتیکولوسیت پایین بیانگر نقص تولید است و می‌تواند ناشی از کمبود ریزمغذی‌ها، بیماری‌های مغز استخوان، کم‌کاری تیروئید، بیماری‌های کلیوی، یا اثر داروها باشد.LDH، بیلی‌روبین غیرمستقیم و هاپتوگلوبین سه شاخص کلیدی برای ارزیابی همولیز هستند. در تخریب سریع گلبول‌های قرمز، LDH  و بیلی‌روبین غیرمستقیم افزایش و هاپتوگلوبین کاهش می‌یابد. در این بیماران زردی خفیف، تیره‌شدن ادرار و خستگی شدید نیز دیده می‌شود. این الگو در کم‌خونی‌های همولیتیک خودایمنی، نقص آنزیمی مانند G6PD، یا نقص‌های ساختاری مانند اسفروسیتوز ارثی مشاهده می‌شود.

در مواردی که کم‌خونی با بیماری‌های مزمن همراه است یا علت نامشخص دارد، اندازه‌گیری CRP و ESR اهمیت دارد، زیرا التهاب یکی از شایع‌ترین علل کم‌خونی ثانویه است. مطالعات نشان می‌دهند افزایش هپسیدین در پاسخ به التهاب، یکی از مهم‌ترین مکانیسم‌های اختلال متابولیسم آهن در این بیماران است.

تست‌های تیروئید (TSH, T4) نیز باید در ارزیابی کم‌خونی در نظر گرفته شوند، زیرا کم‌کاری تیروئید می‌تواند به کاهش تولید RBC و ایجاد کم‌خونی نرموکروم نرمو‌سیتیک یا حتی ماکروسیتیک منجر شود.در نهایت، کارکرد کلیه و سطح اریتروپویتین (EPO) در بیمارانی که نارسایی کلیوی، ادم، فشار خون بالا یا افزایش کراتینین دارند حائز اهمیت است، زیرا کلیه محل اصلی تولید EPO است و کاهش آن منجر به کم‌خونی کاهش‌دهنده تولید می‌شود.

نتیجه‌گیری

پاییز تنها فصلی با تغییر رنگ برگ‌ها نیست؛ فصلی است که تغییرات پنهان اما عمیقی در فیزیولوژی بدن ایجاد می‌کند. کم‌خونی در این فصل ممکن است به دلیل نقص تغذیه، التهاب ناشی از عفونت‌های فصلی، اختلالات ایمنی، کاهش ویتامین D، تغییرات سبک زندگی و خواب یا تشدید بیماری‌های زمینه‌ای بروز یابد. از آن‌جا که علائم کم‌خونی می‌توانند با خستگی فصلی یا اختلالات خلقی اشتباه گرفته شوند، اتکا به آزمایش‌های دقیق ضرورت دارد.