آزمایش آلرژی فصلی: علت عطسه‌های پاییزی شما چیست؟

وقتی پاییز فرا می‌رسد، بسیاری از افراد با عطسه‌های مکرر، آب‌ریزش بینی، خارش چشم و گرفتگی بینی روبرو می‌شوند. این علائم ممکن است صرفاً به سرماخوردگی یا تغییر هوا نسبت داده شود، اما در بسیاری از موارد، بیانگر آلرژی فصلی هستند. آلرژی فصلی یکی از شایع‌ترین انواع آلرژی‌های تنفسی است که در پاسخ به گرده گیاهان، قارچ‌ها یا سایر ذرات معلق در هوا بروز می‌کند. تشخیص دقیق اینکه کدام عامل محیطی حساسیت‌زا باعث علائم شماست، نقش کلیدی در درمان مؤثر و کنترل بیماری دارد. آزمایش‌ها و روش‌های تشخیصی متعددی برای تشخیص آلرژی فصلی وجود دارند که ترکیبی از بررسی تاریخچه بیماری، معاینه بالینی و آزمایش‌های اختصاصی حساسیت را در بر می‌گیرند.

 آلرژی فصلی

آلرژی فصلی بخشی از دسته آلرژی‌های تنفسی با واسطه ایمونوگلوبین IgE است. هنگامی که فرد به یک آلرژن محیطی حساس می‌شود (مثلاً گرده چمن یا درخت)، سیستم ایمنی او به آن ماده به عنوان عامل مهاجم پاسخ می‌دهد و IgE تولید می‌کند. در برخورد مجدد، این IgE بر سطح ماست سل‌ها یا بازوفیل‌ها اثر می‌گذارد، باعث آزاد شدن هیستامین و سایر واسطه‌های التهابی می‌شود که علائم کلاسیک آلرژی مانند عطسه، خارش بینی، احتقان و آب‌ریزش بینی را ایجاد می‌کند.

اپیدمیولوژی نشان داده است که شیوع آلرژی‌های فصلی در کشورهای شهری رو به افزایش است. عوامل محیطی مانند آلودگی هوا، تغییرات اقلیمی، افزایش شدت گرده‌ها و افزایش قرارگیری در محیط بسته می‌توانند این روند را تشدید کنند. بسیاری از بیماران علائم خود را با التهاب ساده یا سرماخوردگی اشتباه می‌گیرند و ممکن است مدتها بدون تشخیص مناسب درمان دریافت کنند.

علل شایع آلرژی فصلی و پنجره زمانی آن

در پاییز، مهم‌ترین عوامل حساسیت‌زا معمولاً گرده گیاهان دیرپایی (مثلاً برخی چمن‌ها، علف‌های هرز، برخی درختان) و اسپورهای قارچ‌های هوازی هستند. در بسیاری از مناطق، ماه‌های سپتامبر تا نوامبر و گاهی اوایل زمستان زمان فعالیت گرده‌ها و اسپورها است که باعث تحریک مخاط بینی و سیستم ایمنی افراد حساس می‌شوند.در مناطق معتدل، گیاهانی مانند علف‌های هرز (ragweed در برخی کشورها) در پاییز گرده‌افشانی دارند. در شرایط مرطوب یا بارانی، انتشار قارچ‌ها ممکن است بیشتر شود. بنابراین در فصل پاییز، افراد مستعد آلرژی ممکن است با عطسه، بینی خارش‌دار یا گرفتگی بینی مواجه شوند.درک اینکه کدام آلرژن دقیقاً باعث علائم شماست، اهمیت بالایی دارد زیرا درمان ضدحساسیت (مانند ایمن‌درمانی) و اجتناب از مواجهه باید دقیق باشد. به همین دلیل آزمایش‌های تشخیصی حساسیت اهمیت ویژه‌ای دارند.

انواع آزمایش‌های تشخیص آلرژی فصلی

برای تشخیص حساسیت به آلرژن‌های فصلی، چندین روش در دسترس است. هر روش مزایا و معایبی دارد و معمولاً ترکیبی از آن‌ها بهترین نتیجه را می‌دهد.

الف) تست پریک(Skin Prick Test – SPT)

تست پریک یا تست سوزنی پوستی یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای تشخیص حساسیت‌های تنفسی و فصلی است. در این روش، مقدار بسیار کمی از عصاره آلرژن (مثلاً گرده) بر سطح پوست بازویی قرار می‌گیرد و سپس پوست با نیش کوچکی تحریک می‌شود. اگر فرد حساس باشد، در محل تماس، قرمزی و برآمدگی دیده می‌شود که معمولاً بعد از ۱۰ تا ۲۰ دقیقه خوانده می‌شود. این روش سریع، کم‌هزینه و دارای حساسیت مناسب است و می‌تواند به عنوان آزمایش اولیه در بسیاری از موارد استفاده شود.معایب این روش شامل نیاز به قطع داروهای آنتی‌هیستامین قبل از آزمایش (زیرا ممکن است پاسخ پوستی را سرکوب کنند) و احتمال ایجاد واکنش سیستمیک بسیار نادر است. همچنین، در بعضی بیماران با مشکلات پوستی یا در دوران مصرف داروهای سرکوب‌کننده ایمنی، نتایج ممکن است ناخوشایند یا غیرقابل‌اعتماد باشند.

ب) تست IgE اختصاصی سرم  (Serum specific IgE test)

این روش برای اندازه‌گیری سطح IgE اختصاصی علیه یک آلرژن خاص در خون استفاده می‌شود. معمولاً توسط روش‌هایی مانند ایمونواسی یا الیزا انجام می‌شود. این آزمایش برای بیمارانی که نمی‌توانند تست پوستی انجام دهند (مثلاً به علت مصرف آنتی‌هیستامین، بیماری پوستی یا ترس) مناسب است.مزایای این روش شامل عدم تأثیر داروهای آنتی‌هیستامین و امکان اندازه‌گیری چند آلرژن با یک نمونه خون است. معایب آن شامل هزینه بیشتر و گاهی حساسیت کمتر نسبت به تست پوستی است. همچنین، وجود IgE اختصاصی به معنای الزاماً بروز علامت نیست (یعنی حساسیت داشتن اما علائم بالینی نداشتن).

ج) تست تحریک مخاط  (Provocation tests)

در مواردی که تشخیص دقیق لازم است یا در مطالعات تحقیقاتی، تست تحریک مخاط انجام می‌شود. یکی از نمونه‌های آن، تست تحریک ملتحمه (Conjunctival Provocation Test, CPT) است که مخاط چشم را با قطره‌های آلرژن تحریک کرده و پاسخ خارش، قرمزی و اشک را بررسی می‌کند. این روش می‌تواند حساسیت واقعی به آلرژن در مواجهه طبیعی را نشان دهد.نوع دیگر، تحریک بینی (nasal provocation test) است که در آن مخاط بینی در تماس با آلرژن قرار می‌گیرد و علائم مانند عطسه، گرفتگی یا تولید مخاط بررسی می‌شود. این روش برای تأیید نقش یک آلرژن در ایجاد علائم فصلی بسیار مفید است.

د) آزمایش‌های مولکولی و تشخیص اجزای آلرژن  (Component-resolved diagnostics)

در سال‌های اخیر، آزمایش‌های مولکولی حساسیت به مولکول‌های خاص درون یک آلرژن (مثلاً پروتئین‌های گرده) توسعه یافته‌اند. این روش‌ها کمک می‌کنند که تمایز میان واکنش به پروتئین‌های حقیقی حساسیت‌زا و پروتئین‌های متقاطع (cross-reactive) انجام شود. استفاده از این روش‌ها می‌تواند در انتخاب درمان ایمن‌سازی دقیق‌تر مفید باشد.آزمایش‌های مولکولی ترکیب چند آلرژن را در یک پنل اندازه‌گیری می‌کنند و امکان شناخت بهتر پروفایل حساسیت فرد را فراهم می‌آورند. یک مطالعه ترکیبی نشان داده است که این روش‌ها می‌توانند همخوانی خوبی با تست پوستی داشته باشند و در تشخیص حساسیت‌های پیچیده کمک کنند.

ه) تست عملکرد سلول بازوفیل  (Basophil Activation Test, BAT)

در این روش، سلول‌های بازوفیل خون بیمار در معرض آلرژن قرار می‌گیرند و میزان فعال شدن آن‌ها (مثلاً با بیان CD63 یا CD203c) سنجیده می‌شود. برخلاف تست IgE که فقط حساسیت بالقوه را نشان می‌دهد، BAT ممکن است نقش عملکردی‌تر در نشان دادن پاسخ واقعی سلول‌ها به آلرژن داشته باشد. این روش بیشتر در مراکز تخصصی به کار می‌رود.

زمان مناسب انجام آزمایش و آماده‌سازی

برای دقت بهتر نتایج، چند نکته پیش و حین آزمایش باید رعایت شود:

• انجام تست در زمان مناسب یعنی وقتی بیمار علائم فعال دارد (فصل حساسیت) کمک می‌کند که حساسیت آشکارتر شود.

• قطع داروهای آنتی‌هیستامین به مدت چند روز پیش از تست پوستی الزامی است (معمولاً ۵ تا ۷ روز) چون ممکن است واکنش پوست را سرکوب کند.

• در صورت داشتن بیماری پوستی فعال (اگزما)، ممکن است پوست نتواند به درستی واکنش دهد و تست پوستی نتیجه‌اش کمتر قابل اطمینان باشد. در این موارد، تست خونی ممکن است جایگزین شود.

• کارکنان آزمایشگاه و کلنیک باید آلرژن‌های استاندارد با غلظت مشخص و کنترل کیفی قابل اعتماد استفاده کنند، زیرا کیفیت عصاره‌ها در دقت نتایج مهم است.

تاثیر فصل پاییز بر شدت علائم و تداخلات محیطی

فصل پاییز با تغییرات ویژه اقلیمی و اکولوژیکی می‌تواند شدت علائم آلرژی را تشدید کند. در این فصل، گرده برخی گیاهان خاص فعال می‌شود و با شروع وزش باد و انتقال گرده‌ها، غلظت آلرژن در هوا بالا می‌رود. همچنین خشکی هوا، باد و کاهش بارندگی می‌توانند باعث پخش ذرات گرد و غبار شوند که خود تحریک‌کننده مخاط بینی است. علاوه بر گرده‌ها، اسپورهای قارچ مانند آلترناریا در این فصل ممکن است افزایش یابند. این عوامل محیطی ترکیب شده باعث می‌شوند که بیمارانی که حساسیت دارند علائم شدیدی مانند عطسه مکرر، خارش، گرفتگی بینی و ترشح مخاطی عود کنند.در برخی موارد، الزام ترکیبی بودن علائم با وجود حساسیت‌های چندگانه دیده می‌شود؛ یعنی ممکن است فرد به چند آلرژن حساس باشد و در پاییز تماس چندگانه از چند منبع (گرده + قارچ + ذرات معلق) باعث تشدید علائم شود. در چنین مواردی، استفاده از پنل‌های گسترده‌تر برای تشخیص چند آلرژن ممکن است ضروری باشد. علاوه بر این، تغییرات دمایی و غلظت رطوبت می‌تواند باعث تحریک مخاط حساس شود و پاسخ التهابی زمینه‌ای را تشدید کند، به‌طوری که حتی مواجهه با میزان کم آلرژن نیز علائم ایجاد کند.

نتیجه‌گیری

آزمایش آلرژی فصلی یکی از ابزارهای حیاتی برای فهم علت عطسه‌ها و سایر علائم تنفسی فصلی است. انتخاب ترکیبی از روش‌هایی مانند تست پریک، سطح IgE اختصاصی، تست تحریک مخاط و روش‌های مولکولی به پزشک امکان می‌دهد به شناسایی دقیق آلرژن حساسیت‌زا برسد. هنگام تفسیر نتایج، باید حساسیت را از آلرژی تمییز داد و زمینه بالینی بیمار را در نظر گرفت.